به گزارش مشرق، از نظر تاریخی بعد از واقعه عاشورا اخبار چندانی از ماجرای سفر کاروان اسرای در دسترس نیست. مرحوم شیخ عباس قمی در کتاب «نفس المهموم» به این موضوع اشاره کرده که کاروان اسرای روز اول صفر به شام رسیده‌اند، اما اینکه دقیقاً چند روز در راه بوده‌اند و از چه مسیری خود را به شام رسانده‌اند، مشخص نیست.
برای پی بردن به مسیر حرکت کاروان اسرای به معتبرترین و کامل‌ترین منبع موجود یعنی «دانشنامه امام حسین علیه السلام» که حاوی ۴ هزار و ۱۹۱ حدیث و گزارش تاریخی درباره سیدالشهداست رجوع کرده‌ایم. این دانشنامه به همت موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث و تحت نظر آیت‌الله ری‌شهری تهیه شده و حاصل ۱۰ سال کار پژوهشی است. همراه با این کتاب پنج نقشه ابتکاری نیز منتشر شده که یکی از آن‌ها به خط سیر کاروان حسینی از مدینه به مدینه اختصاص دارد.
جست‌وجو در میان مسیرهای احتمالی
مسیر اول: راه بادیه
شهرت: راه بادیه الشام
طول: تقریباً ۸۰۰ کیلومتر
ویژگی: کوتاه‌ترین مسیر برای رسیدن از کوفه به شام (قوی‌ترین احتمال)
مسیر دوم: فرات
شهرت: طریق الفرات
طول: ۱۲۰۰ کیلومتر
ویژگی: دسترسی داشتن به آب (احتمال متوسط)
مسیر سوم: دجله
شهرت: راه سلطانی
طول: ۱۶۰۰ کیلومتر
ویژگی: طولانی‌ترین مسیر، عبور از چندین شهر پرجمعیت (احتمال ضعیف)
آیا کاروان اربعین به کربلا رسید؟
درباره اربعین بین علما اختلاف است. عده‌ای با وجود مسیر طولانی امکان حضور کاروان اسرای در کربلا در روز اربعین را منتفی می‌دانند. عده‌ای نیز این امکان را میسر دانسته و معتقدند اگر کاروان اسرای روز اول صفر در شام بوده باشد می‌توانسته از مسیر بادیه خود را در اربعین به کربلا برساند.
راه نخست: راه بادیه
کوفه در عرض جغرافیایی حدود ۳۲ درجه و دمشق در عرض جغرافیایی حدود ۳۳ واقع است. این بدان معناست که مسیر طبیعی میان این دو شهر تقریباً روی یک مدار قرار دارد و نیازی به بالا رفتن و پایین آمدن روی زمین جز در حد کسری از یک درجه نیست. روی این مدار راهی واقع بوده که به راه بادیه مشهور بوده. این مسیر کوتاه‌ترین راه بین این دو شهر است و حدود ۹۲۳ کیلومتر مسافت داشته. مشکل اصلی این راه کوتاه، گذشتن آن از صحرای بزرگ میان عراق و شام است که از روزگاران کهن به «بادیه الشام» مشهور بوده. این مسیر برای افرادی قابل استفاده بوده که امکانات کافی- به ویژه آب- برای پیمودن مسافت‌های طولانی میان را داشته‌اند. هرچند گاهی شتاب مسافر، او را وادار به پیمودن این مسیر می‌کرد.
دلیل تاریخی: راه کناره فرات و راه سلطانی هر دو دارای شهرهای بسیاری بوده‌اند و اگر این راه‌ها مسیر حرکت اسرا بود، باید نقل‌هایی از مواجهه مردم این شهرها با کاروانیان یا مشاهده شدن آن‌ها در آن شهرها در منابع معتبر می‌آمد. چنان که در کربلا، کوفه و شام چنین گزارش‌هایی وجود دارد اما در این خصوص هیچ نقلی نیامده است. بنابراین به نظر می‌رسد مسیر حرکت اسرای از جایی بوده که کمترین حضور مردمی را داشته که همان مسیر بادیه است.
اعتراضاتی که از لحظه شهادت امام حسین علیه السلام علیه حکومت اموی حتی به وسیله برخی طرفداران حکومت و خانواده جنایتکاران انجام یافت و بازتابی که واقعه عاشورا در کوفه به وجود آورد، قاعدتاً حکومت را از اینکه اسرای و سر مطهر امام را از مسیر شهرها و آبادی‌های پرجمعیت عبور دهند بازمی‌داشت. به همین دلیل احتمالاً انتخاب آن‌ها راه بادیه بوده.
راه دوم: راه کناره فرات
فرات یکی از دو رود بزرگ عراق است که از ترکیه سرچشمه می‌گیرد و پس از گذشتن از سوریه و عراق به خلیج فارس می‌پیوندد. کوفیان برای مسافرت به شمال عراق و شام از کناره این رود حرکت می‌کردند تا هم به آب دسترسی داشته باشند و هم از امکانات شهرهای ساخته شده در کناره فرات استفاده کنند. لشکرهای انبوه و کاروان‌های بزرگ که به آب فراوان نیاز داشتند ناگزیر از پیمودن این مسیر بودند. این مسیر ابتدا از کوفه به مقدار زیادی به سوی شمال غرب می‌رود و سپس از آنجا به سوی جنوب برمی‌گردد و با گذر از بسیاری از شهرهای شام به دمشق می‌رسد. این راه انشعابات متعدد داشته و با طول تقریبی ۱۱۹۰ تا ۱۳۳۳ کیلومتر جایگزین مناسبی برای راه کوتاه اما سخت بادیه بوده.
دلیل تاریخی: در کتاب «معجم البلدان» که یک کتاب کهن جغرافیایی است در معرفی بخشی از شهر حلب در شام آمده: «در غرب شهر و در دامنه کوه جوشن، قبر محسن بن حسین علیه السلام هست که گمان دارند وقتی اسرای کربلا را از عراق به دمشق می‌بردند، او از مادرش سقط شده یا کودکی بوده و همراه آنان که در حلب درگذشته و همان‌جا دفن شده».
این گزارش در صورت درستی عبور کاروان از راه بادیه را نفی می‌کند و می‌تواند دلیلی بر اثبات راه فرات باشد که از حلب عبور می‌کند.
نقد دلیل: بیشتر مقتل شناسان معتقدند اساساً امام حسین علیه السلام فرزندی به نام محسن و همسر بارداری در کربلا نداشته و به همین دلیل احتمال این مسیر ضعیف است.
راه سوم: راه کناره دجله
دجله دیگر رود بزرگ عراق است و آن نیز مانند فرات از ترکیه سرچشمه می‌گیرد اما از شام نمی‌گذرد و در گذشته برای رفتن به شمال شرق عراق از مسیر کناره آن استفاده می‌کردند. این راه مسیر اصلی میان کوفه و دمشق نبوده و باید پس از پیمودن مقدار کوتاهی از آن کم‌کم به سمت غرب پیچید و پس از طی مسیر نه‌چندان کوتاهی به راه کناره فرات پیوست و از آن طریق وارد دمشق شد. این مسیر را می‌توان سه ضلع از یک مستطیل دانست که ضلع دیگر طولی آن را راه بادیه تشکیل می‌دهد. از این رو از همه راه‌های دیگر طولانی‌تر است و طول آن حدود ۱۵۴۵ کیلومتر است. این راه را «راه سلطانی» هم نامیده‌اند.
دلیل تاریخی: برخی معتقدند مسیر انتقال کاروان اسرای و سر مبارک سیدالشهدا علیه السلام به شام یک مسیر بوده و با توجه به روایت معتبر ابن شهرآشوب که ماجرای ورود سر مبارک امام حسن علیه السلام به دیر یک راهب نصرانی را تأیید می‌کند می‌گویند مسیر دجله یا همان راه سلطانی سندیت دارد. چون دیر راهب در منزل قنسرین قرار داشته.
نقد دلیل: پیش فرض این استدلال یعنی یکی بودن مسیر حرکت کاروان اسرای و سر مبارک امام حسین علیه السلام است که البته چندان مورد تأیید نیست. این احتمال وجود دارد که سر را در شهرها چرخانده باشند اما اسرای را از راهی کوتاه‌تر برده باشند. حتی در برخی اخبار آمده که سر مطهر امام را پس از ورود اسرای به شام در شهرهای شام نیز گردانیدند.
مسیر حرکت کاروان از شام به مدینه
بر اساس نقشه ویژه دانشنامه امام حسین علیه السلام فاصله میان دمشق تا مدینه تقریباً ۱۲۲۹ کیلومتر است و با احتساب دمشق و مدینه شامل ۳۲ منزل بوده.
کاروان اسرای در بازگشت از شام قطعاً این مسیر را پیموده‌اند و چنانچه در ضمن حرکت به کربلا هم رفته باشند، مسیر بسیار طولانی‌تری را سپری کرده‌اند. حرکت پررنج خانواده امام و همراهانش از مدینه آغاز شد و به مدینه نیز ختم شد. حداقل مسیری که این بزرگواران طی کرده‌اند با فرض رفتن از کوفه به دمشق از کوتاه‌ترین مسیر یعنی راه بادیه و عدم احتساب رفتن مجدد به کربلا حدود ۴۱۰۰ کیلومتر است.
